Слоўнiк тэрмiнаў

Абора — гаспадарчая пабудова для хатняй жывёлы.
Асаднікi — пасяленцы з Польшчы 1921–1939 гг., атрымаўшыя зямельныя надзелы ў Заходняй Беларусі.
Ачавісць — у прысутнасці, увачавідкі, на вачах.
Асьміна — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ, роўная 51 літру.
Арцыбіскуп — у каталіцкай царкве; архіепіскап у праваслаўнай, духоўная асоба высшай ІІІ ступені.
Бочка — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ, роўная 406,54 літраў.
Брама — парадныя вароты на ўездзе да сядзібы, палацу, парку і замка.
Бязмен — даўняя ручная, рычажная вага.
Варунак — умова, абставіна.
Ваявода — кіраўнік мясцовай адміністрацыі ў ваяводстве, засядаў у Сенаце Рэчы Паспалітай пасля 1569 г.; у Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гг. — кіраўнік ваяводства.
Валока — зямельная мера на Беларусі ў XVI–XX стст., роўная 20 дзесяцінам, або 21,36 га.
Ваяводства — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў ВКЛ у XV–XVIII стст., уведзеная замест княств.
Вёска — асноўны тып сельскага паселішча на Беларусі ў XVI–XX ст.
Воля, волька, вулька — старадаўні тып сельскага паселішча, вызваленага ад падаткаў.
Воласць — адміністрацыйная адзінка ў ВКЛ і на Русі, населеная сялянамі-даннікамі ў XIII–XVI ст.
Вырок — пастанова; рашэнне суда.
Вярста — мера даўжыні = 1,07 км або 500 сажаням.
Вячыста — сапраўднае; дадзенае «навечнасць»; векавечна, векавы.
Вятрак — ветраны млын на «казловых» апорах-восях.
Ганак — крытая прыбудова перад уваходнымі дзвярыма з лаўкамі па баках.
Гарнец — мера вагі сыпучых і вадкіх рэчываў у ВКЛ = 2,823 літра.
Грунт — надзел, ворная зямля; глеба; прычына; аснова.
Гміна — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка павета ў Заходняй Беларусі ў 1921–1939 гадах, уключала ў свой склад адну або некалькі вёсак, сёння сельсавет.
Губернія — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка на тэрыторыі Расіі, Літвы, Беларусі, Латвіі ў XVIII–XIX стагоддзях, дзялілася на паветы (уезды).
Гонта — драўляныя дошчачкі, выкарыстоўваліся для пакрыцця дахаў хат, гаспадарчых пабудоў.
Грабар — землякоп.
Гара ці гарышча — прастора паміж столлю і дахам у сялянскай хаце.
Дваранiн — у ВКЛ i РП шляхцiч, якi служыў пры двары князя цi караля.
Двор — комплекс жылых і гаспадарчых пабудоў.
Дворышча — некалькі аб’яднаных сялянскіх гаспадарак у XV–XVI стст., былі пазней названы — «сяло».
Дым — сялянскі двор у ХІV–ХVІ стст.
Дзедзічна — уладанне маёнткам па вотчыннаму спадарчаму праву; спадчына па лініі дзеда.
Дзесяціна — зямельная мера плошчы = 1,09 га.
Жывіца — смалістае рэчыва хвойных дрэваў, з якіх вырабляюць каніфоль і скіпідар.
Журавель — калодзежнае прыстасаванне для зачэрпвання вады.
Засек — месца ў свірне для засыпання збожжа, мукі.
Зямянін — асабіста незалежны, шляхетны чалавек, без уласнай зямлі або з малым надзелам, абавязаны адбываць воінскую павіннасць у ВКЛ у XVI–XVIII стст.
Імша — служба ў царкве, касцёле.
І. М. — Іх Міласць.
Канюшы — у Польшчы з ХІ ст., у ВКЛ з ХVІ ст. даглядаў за вялікакняжацкімі табунамі і стайнямі да ХVІІІ стагоддзя, пазней — чыста сімвалічная пасада.
Кантрыбуцыя — прымусовы грашовы збор, узымаемы ворагамі на захопленых часова тэрыторыях з насельніцтва або з дзяржавы.
Каплан — прысвітар, святар у праваслаўнай або каталіцкай царкве.
Капа — мера, утрымліваемая 60 прадметаў, грошаў, яек.
Кашталян — камендант замка; памочнік ваяводы ў ВКЛ.
Камора — халоднае памяшканне ў сялянскай хаце, выкарыстоўваемае для захавання прадуктаў харчавання, некаторых прылад працы, адзення.
Кварта — 1) мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ, роўная 0,705 літра; 2) посуд металічны для піцця вадкасцей.
Кватэрка — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ = 0,176 літра.
Келіх — царкоўная чаша; пацір.
Курніца — хата з печкай без коміна.
Кансенс — згода, дамоўленасць, раўнавага, дазваленне.
Кафля — керамічныя пліткі рознай канфігурацыі, памеру, размалёўкі для абліцоўкі і аздобы печаў, камінаў і карнізаў.
Княства — дзяржаўнае ўтварэнне з пэўным узроўнем суверэнітэту, існаваўшае ў ІХ–ХVI стст. на Беларусі.
Краўчы (кроўчы) — прыдворны чын, баярын, якi загадваў княжацкiм сталом, пазней ганаровы тытул.
Кольвеч — пры нагодзе; з нагоды чаго-небудзь; калі-небудзь.
Кроквы — брусы, якія ўтвараюць каркас даху.
Латы — дошкі, жардзіны, якія кладуцца ўпоперак крокваў.
Ліштва — фігурныя ці гладкія накладкі вакол вокан ці дзвярнога праёма.
Лоўчы — княжацкі ўраднік, ведаючы ляснымі і паляўнічымі ўгоддзямі; з ХVІІІ стагоддзя як ганаровы тытул.
Лядоўня — мураваны склеп для лёду з мэтай захоўвання ў цёплы перыяд прадуктаў харчавання.
Локаць — мера даўжыні, роўная 46 см.
Ланы — у канцы ХVІ стагоддзя мера плошчы ў ВКЛ = ад 16,3 да 48 га.
Морг — мера плошчы на Беларусі і ў Літве = 0,71 га.
Навозы — навезеныя да маёнткаў дарогі, пад’яздныя шляхі.
Павець — навес, памяшканне для дроў на сялянскім двары.
Прызьба — вонкавае ацяпленне хаты зямлёй, саломай на зіму.
Павет, повет — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў ВКЛ, на Беларусі з 1566 г. і да пач. ХХ ст.
Паны-рада — Рада ВКЛ, вышэйшы орган дзяржаўнай улады ў XV – I пал. XVI стст.; паўнамоцтвы замацаваны статутам ВКЛ 1588 г.
Пагост — вясковыя могілкі.
Пуд — старажытная мера вагі — 16,38 кг.
Полаць — дашчаты ляжанак ля печы для адпачынку або сна.
Пенчатары — асобы, падпісваючыя і завяраючыя пячаткай дакументы.
Парабак — беззямельны, малакваліфікаваны наёмны работнік на Беларусі ў ХVІІ–ХVІІІ – першай палове ХІХ стагоддзяў.
Падсочка — спосаб атрымання жывіцы з хвойных дрэваў.
Прысвітар — (грэч.) настаяцель у хрысціянскай царкве i каталiцкiм касцёле або ў доме веры евангельскiх хрысцiян.
Парафія — прыхаджане царквы або касцёла, якой кіруе плябан.
Позаў — назва; позва, пісьмовае паведамленне аб выкліку куды-небудзь.
Плябанія — дом, які належыць парафіі, царкве ці касцёлу, у якім жыве настаяцель.
Прусы — група заходне-балцкiх плямён, якая насяляла ўзбярэжжа Балтыйскага мора, памiж нiжнiм цячэннем Вiслы i Немана.
Рэгістр — 1) спісак, перачань; 2) спецыяльны орган, праводзячы функцыянальнае назіранне ў якой-небудзь канкрэтнай вобласці.
Стольнік — пасада ў ВКЛ з сярэдзіны ХV стагоддзя. Займаўся сэрвіроўкай вялікакняжацкага стала і падачай страў, пасля ХVІІІ стагоддзя — ганаровае званне.
Страха — саламяны ці чаратовы дах.
Сажань — мера даўжыні =2,13 метра.
Сені — першае памяшканне перад дзвярыма ў хату.
Сяло — старадаўні тып паселішчаў, звычайна меўшых царкву.
Стараства — дзяржаўны маёнтак у ВКЛ у ХVІ–ХVІІІ стст., які даваў князь, кароль на часовае карыстанне феадалам за службу.
Стапа — адзiнка даўжынi роўная 12 цалям альбо 32,4 см (цаля = 12 лiнiям цi 27 мм).
Тартак — лесапільны заводзік.
Тапаніміка — навука, якая вывучае геаграфічныя назвы.
Чарэнь — ляжанка на печы.
Чвэрць, карэц — мера сыпучых рэчываў і вадкасцей у ВКЛ=101,6 літра.
Чэлядзь — работнікі, якія жылі і працавалі ў дварах феадалаў на Беларусі ў ВКЛ.
Чэляднік — слуга, наёмны работнік, падзёншчык. Слова ўжывалася ў нашай мясцовасці да 60-х гадоў ХХ стагоддзя.
Чынш — натуральны або грашовы падатак.
Чашнік — віначэрп за каралеўскім сталом.
Шалёўка — абшыўка хаты гладкімі або фігурнымі дошчачкамі 10–15 мм.
Шанок — берасцейская мера аб'ёму = ад 48 да 24 гарцаў, або ад 135,5 літра да 67,7 літра ў ХVІІ–ХVІІІ стст.
Хросты — хрышчэнне ў царкве або касцёле.
Хары — адкрытая галерэя, месца размяшчэння хора ў царкве.
Фунт — мера вагі ў ВКЛ = ад 360 да 450 гр.
Фундуш — маёмасныя, грашовыя, зямельныя ці другія ахвяраванні на часовае ці пажыццёвае карыстанне.
Эканомія — від дзяржаўнага зямельнага ўладання ў ВКЛ у XVI–XVIII стст. на Беларусі.
Я. М. — Яго Мосць — Яго Вялікасць.
Lsna — (польск.) блiскучая; Лясная; Лесня — рэчка ў Брэсцкім раёне.